Sơ sinh là gì? Các công bố khoa học về Sơ sinh

Định nghĩa sơ sinh

Giai đoạn sơ sinh (newborn hoặc neonatal) là khoảng thời gian từ khi trẻ chào đời đến hết 28 ngày tuổi, là giai đoạn có tỷ lệ mắc bệnh và tử vong cao nhất trong đời người :contentReference[oaicite:0]{index=0}.

Khái niệm này được sử dụng rộng rãi trong y học, nhi khoa, sản khoa và dịch tễ học để xác định nhóm trẻ có đặc điểm sinh lý, bệnh lý và nhu cầu chăm sóc y tế riêng biệt; trẻ sơ sinh cần được theo dõi chặt chẽ và chăm sóc chuyên biệt :contentReference[oaicite:1]{index=1}.

Phân loại giai đoạn sơ sinh

Giai đoạn sơ sinh thường được chia thành hai phân đoạn dựa trên thời gian sau sinh:

• Sơ sinh sớm (early neonatal): từ 0 đến 7 ngày tuổi
• Sơ sinh muộn (late neonatal): từ 8 đến 28 ngày tuổi

Phân chia này giúp định hướng chăm sóc y tế và can thiệp phù hợp. Giai đoạn sớm tập trung vào các biến chứng chu sinh, trong khi giai đoạn muộn thường liên quan đến dinh dưỡng, nhiễm khuẩn và phát triển cơ bản.

Đặc điểm sinh lý sơ sinh

Trẻ sơ sinh trải qua những thay đổi sinh lý mạnh mẽ khi thích nghi với môi trường ngoài bụng mẹ. Hệ hô hấp và tuần hoàn chuyển từ thân thai phụ thuộc vào nhau sang tuần hoàn độc lập chỉ sau cú hít lấy khí đầu tiên :contentReference[oaicite:2]{index=2}.

Các hệ cơ quan khác như tiêu hóa, gan, thận, miễn dịch cũng đang trong giai đoạn hoàn thiện. Gan dễ gây vàng da sinh lý do khả năng chuyển hóa bilirubin còn hạn chế; hệ miễn dịch chủ yếu phụ thuộc kháng thể mẹ truyền từ nhau thai :contentReference[oaicite:3]{index=3}.

Tiêu chuẩn đánh giá tình trạng sơ sinh

Thang điểm Apgar là công cụ cơ bản đánh giá sức khỏe trẻ sơ sinh tại 1 và 5 phút sau sinh. Thang điểm dựa trên 5 thành phần: màu da, nhịp tim, phản xạ kích thích, trương lực cơ và hô hấp:

Thành phần	0 điểm	1 điểm	2 điểm
Màu da	Xanh tím	Thân hồng, chi tím	Hồng toàn thân
Nhịp tim	Không có	<100/phút	>100/phút
Phản xạ	Không phản ứng	Nhăn mặt	Khóc mạnh
Trương lực cơ	Duỗi mềm	Co nhẹ	Hoạt động tốt
Hô hấp	Không	Yếu	Khóc to

Thang điểm từ 7–10 là bình thường; 4–6 ở mức trung bình và cần quan sát; dưới 4 là nguy cấp cần hồi sức ngay.

Những bệnh lý thường gặp ở trẻ sơ sinh

Trẻ sơ sinh dễ mắc nhiều bệnh lý do cơ quan chưa hoàn thiện và hệ miễn dịch yếu. Một số bệnh lý phổ biến gồm:

• Vàng da sơ sinh: Gặp ở 60–80% trẻ sơ sinh. Nguyên nhân sinh lý là do tăng bilirubin gián tiếp từ phá hủy hồng cầu bào thai, kết hợp với chức năng gan chưa hoàn chỉnh. Trong một số trường hợp, vàng da bệnh lý cần điều trị bằng chiếu đèn hoặc thay máu.
• Suy hô hấp sơ sinh: Thường gặp ở trẻ non tháng do thiếu surfactant gây xẹp phổi (hội chứng màng trong). Ngoài ra, trẻ đủ tháng có thể bị hít phân su hoặc viêm phổi do nhiễm khuẩn chu sinh.
• Nhiễm khuẩn sơ sinh: Có thể khởi phát sớm (trước 72h) hoặc muộn (sau 72h). Nguyên nhân bao gồm nhiễm từ mẹ (Streptococcus nhóm B, E. coli) hoặc môi trường bệnh viện. Biểu hiện lâm sàng thường mờ nhạt, cần chẩn đoán bằng xét nghiệm và điều trị kháng sinh sớm.
• Bất thường bẩm sinh: Dị tật tim, hẹp tá tràng, thoát vị hoành, thiểu sản phổi... có thể phát hiện bằng siêu âm tiền sản hoặc biểu hiện sau sinh qua tím tái, nôn, khó thở, chậm tăng cân.

Phát hiện và xử trí sớm các bệnh lý này có vai trò sống còn trong việc giảm tỷ lệ tử vong sơ sinh toàn cầu.

Chăm sóc sơ sinh thiết yếu

Chăm sóc sơ sinh thiết yếu là các can thiệp y tế đơn giản nhưng quan trọng, thực hiện ngay sau sinh để giảm tỷ lệ tử vong và nâng cao chất lượng sống cho trẻ. Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) đưa ra các khuyến cáo sau:

• Tiếp xúc da kề da ngay: Giúp giữ ấm, ổn định nhịp tim và nhịp thở, thúc đẩy gắn kết mẹ con, kích thích tiết sữa.
• Bú mẹ sớm trong 1 giờ đầu: Colostrum (sữa non) chứa nhiều kháng thể IgA bảo vệ ruột trẻ khỏi nhiễm trùng.
• Cắt dây rốn muộn: Sau 1–3 phút giúp tăng thể tích máu, dự trữ sắt và giảm thiếu máu.
• Tiêm vitamin K1: Phòng bệnh xuất huyết do thiếu vitamin K, thường tiêm bắp 1 mg trong 6 giờ đầu.
• Tiêm phòng viêm gan B: Liều đầu tiên trong 24 giờ để ngăn lây truyền virus từ mẹ sang con.

Những biện pháp này có thể giảm đáng kể tử vong sơ sinh ở các quốc gia thu nhập thấp và trung bình nếu được triển khai đồng bộ.

Tầm quan trọng của sàng lọc sơ sinh

Sàng lọc sơ sinh là chương trình quốc gia tại nhiều nước phát triển nhằm phát hiện sớm các bệnh lý di truyền, nội tiết hoặc chuyển hóa bẩm sinh có thể điều trị nếu phát hiện sớm. Tại Việt Nam, chương trình sàng lọc sơ sinh bắt đầu từ năm 2007 và đang mở rộng.

Các bệnh thường được sàng lọc bao gồm:

• Suy giáp bẩm sinh
• Thiếu men G6PD
• Tăng sản tuyến thượng thận bẩm sinh
• Rối loạn chuyển hóa phenylalanin (PKU)

Quy trình gồm lấy máu gót chân trong vòng 48–72 giờ sau sinh, bảo quản trên giấy thấm và gửi về trung tâm xét nghiệm. Nếu phát hiện bất thường, trẻ được theo dõi và điều trị sớm để ngăn ngừa di chứng thần kinh, chậm phát triển trí tuệ hoặc tử vong.

Chỉ số tăng trưởng và phát triển ban đầu

Trẻ sơ sinh được đánh giá dựa trên các chỉ số cơ bản như cân nặng, chiều dài, vòng đầu và tốc độ phát triển. Trung bình trẻ sinh đủ tháng có:

• Cân nặng: 2.500–4.000g
• Chiều dài: 48–52 cm
• Vòng đầu: 33–35 cm

Trẻ sẽ sụt cân sinh lý 5–10% trong 3–5 ngày đầu và trở lại cân nặng lúc sinh vào ngày thứ 10–14. Sự theo dõi thường xuyên giúp phát hiện sớm các vấn đề về dinh dưỡng, tiêu hóa hoặc nội tiết.

Biểu đồ tăng trưởng chuẩn WHO được sử dụng để so sánh và đánh giá tốc độ phát triển. Việc giám sát tăng trưởng liên tục trong tháng đầu giúp can thiệp sớm nếu có dấu hiệu suy dinh dưỡng hoặc tăng trưởng bất thường.

Vai trò xã hội – y tế của giai đoạn sơ sinh

Sơ sinh là giai đoạn có ý nghĩa chiến lược trong y tế công cộng. Theo WHO, khoảng 47% tử vong ở trẻ dưới 5 tuổi xảy ra trong 28 ngày đầu đời, chủ yếu do nguyên nhân có thể phòng ngừa hoặc điều trị như nhiễm trùng, ngạt sau sinh, sinh non.

Chăm sóc tốt trong giai đoạn này không chỉ giúp trẻ sống sót mà còn tạo tiền đề phát triển trí tuệ, thể chất bền vững. Đây cũng là nền tảng để xây dựng nguồn nhân lực khỏe mạnh trong tương lai và giảm chi phí y tế cho gia đình – xã hội.

Các chiến lược y tế như chương trình 1.000 ngày đầu đời, sàng lọc sơ sinh, tăng tỷ lệ sinh tại cơ sở y tế, đào tạo nhân viên hộ sinh… đã được chứng minh là hiệu quả trong giảm tỷ lệ tử vong sơ sinh toàn cầu.

Tài liệu tham khảo

• WHO – Newborns: reducing mortality
• CDC – Birth Defects and Newborn Health
• PMC – Neonatal physiology and clinical implications
• UpToDate – Neonatal care in the delivery room
• Nguyễn Văn Lâm (2022). *Nhi khoa lâm sàng*. Nhà Xuất bản Y học TP. Hồ Chí Minh.